“ข้าว” เป็นพืชเศรษฐกิจและเป็นอาหารหลักของคนไทยมาทุกยุคทุกสมัย คนไทยจึงมีความผูกพันอยู่กับข้าว วัฒนธรรมไทย
ด้วยเหตุนี้คนไทยจึงมักใช้คำว่า “ข้าว” เป็นความเปรียบ
จึงมีคำที่เกี่ยวข้องกับข้าวรวมถึงสำนวนไทยที่เกี่ยวข้องกับข้าวเป็นจำนวนมาก
ที่มา:http://jphotnow.com/th/coolthings/detail/jphn_
dictionary025.php
ราชบัณฑิตยสภา
๒๕๕๘ ได้มีคำว่า “ข้าว” ปรากฏอยู่ในสำนวนไทยทั้งหมด
๒๑ คำ ดังนี้
กินข้าวต้ม, กินข้าวลิง, กินน้ำตาต่างข้าว, แก่เพราะกินข้าว เฒ่าเพราะอยู่นาน, ข้านอกเจ้าข้าวนอกหม้อ, ข้าวก้นบาตร, ข้าวแดงแกงร้อน, ข้าวยากหมากแพง, ข้าวเหลือเกลืออิ่ม, ข้าวใหม่ปลามัน, คว่ำข้าวเม่า, ชั่วหม้อข้าวเดือด, ตำข้าวสารกรอกหม้อ, ทุบหม้อข้าว, บนข้าวผี ตีข้าวพระ, ไม่ได้เบี้ยออกข้าว, ไม่ได้เบี้ยเอาข้าว, หนูตกข้าวสาร, หมดแรงข้าวต้ม, หมาเห็นข้าวเปลือก, หุงข้าวประชดหมา(ปิ้งปลาประชดแมว)
จึงมีสำนวนมากมายที่ให้ความหมายตรงกับความอุดมสมบูรณ์
เพราะข้าว เป็นสัญลักษณ์ของความเจริญงอกงาม ความอุดมสมบูรณ์ เช่น “ข้าวเหลือเกลืออิ่ม” หมายถึง
บ้านเมืองที่บริบูรณ์ด้วยข้าวปลาอาหาร
ข้าว
เหลือเกลืออิ่มท้อง ผองชน
เหลือ เก็บมิขัดสน ยากไร้
เกลือ แกงแบ่งปันผล ไปทั่ว
เรือนแล
อิ่ม เอิบจิตสุขไซ้ ถิ่นบ้านสมบูรณ์ (ภาทิพ ศรีสุทธิ์)
และยังมีบางสำนวนที่ให้ความหมายตรงข้าม
เช่น “ข้าวยากหมากแพง” หมายถึง ภาวะขาดแคลนอาหาร ทุพภิกขภัย
คำว่า “ข้าว”
ในบางสำนวนใช้เปรียบถึงความเป็นไปมนุษย์ได้
เช่น “ชายข้าวเปลือก หญิงข้าวสาร” หมายถึง
ผู้ชายไม่ว่าจะไปอยู่ที่ใดย่อมสามารถสร้างเชื้อสายสืบต่อไปได้
ในขณะที่ผู้หญิงไม่สามารถทำได้
เพราะข้าวเปลือกไปอยู่ที่ใดก็เจริญงอกงามได้ก็เหมือนกับผู้ชาย
ซึ่งต่างจากผู้หญิงที่เป็นเหมือนข้าวสารที่ไปอยู่ที่ใดก็ไม่สามารถเจริญงอกงามได้ “หนูตกถังข้าวสาร” หมายถึง
ผู้ชายที่มีฐานะไม่ค่อยดีแต่งงานกับผู้หญิงที่รุ่มรวย
เพราะหนูเป็นสัตว์ที่หากินไปเรื่อยๆ
แล้ววันหนึ่งตกเข้าไปในถังข้าวสารถือเป็นความโชคดีของหนูทำให้มันได้กินข้าวสารได้ตลอด
ที่มา:https://sirinya16033.wordpress.com/2014/09/06/ สุภาษิต-คำพังเพย
บางสำนวนให้ความหมาย “ข้าว” ในเชิงสั่งสอน ตักเตือน
และเป็นคติเตือนใจ เช่น “หมาเห็นข้าวเปลือก” ที่หมายถึง คนที่อยากได้สิ่งที่เป็นประโยชน์หรืออำนวยความสุขสำราญให้แก่ตน
แต่สุดความสามารถที่จะเอามาใช้หรืออำนวยประโยชน์ให้แก่ตน เพราะเปรียบเหมือนหมาที่เห็นข้าวเปลือกแต่กินไม่ได้
“หุงข้าวประชดหมา หมายถึง
ทำประชดหรือแดกดัน ซึ่งรังแต่จะเสียประโยชน์ มักพูดเข้าคู่กับปิ้งปลาประชดแมว ว่า “หุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว” “ข้าวแดงแกงร้อน”
หมายถึง บุญคุณ ซึ่งสำนวนนี้จะสอนให้รู้จักบุญคุณของผู้ที่อุปการะเลี้ยงดูเรามา
และยังมีสำนวนที่มีความหมายตรงข้าม คือ “เลี้ยงเสียข้าวสุก”
ซึ่งหมายถึง เลี้ยงบุคคลหรือใคร ไว้ แต่พึ่งพาไม่ได้ “ข้าวไม่มียาง” หมายถึง คนที่ได้รับบุญคุณไปแล้ว
ไม่นึกถึงบุญคุณเหมือนกับว่าข้าวที่กินเข้าไปแล้ว ไม่มียางติดอยู่ ให้คนระลึกถึงบุญคุณเลย “กินข้าวหม้อเดียวกัน”
หมายถึง คนในคณะเดียวกัน คนกลุ่มเดียวกัน สำนวนนี้จะบอกให้รู้ว่า
กินข้าวหม้อเดียวกันก็เหมือนเป็นคนในครอบครัวเดียวกัน ต้องรักใคร่กัน
และช่วยเหลือเกื้อกูลกัน “กินข้าวต้มกระโจมกลาง” หมายถึง ทำการโดยไม่พิจารณาให้รอบคอบ จะทำให้ได้รับความลำบากเพราะเป็นการเปรียบการกินข้าวต้มกลางถ้วยจะเย็นช้ากว่ากินข้าวต้มริมถ้วย
“กินข้าวต้ม” หมายถึง
ทำอะไรด้วยความใจร้อน ไม่พิจารณาให้รอบคอบมักเป็นผลเสียแก่ตน
ใช้คำว่า “ข้าว” ในสำนวนที่เกี่ยวกับความเชื่อต่างๆ
ของมนุษย์ และประเพณีของไทย
เพราะจากอดีตจนถึงปัจจุบันข้าวเป็นส่วนหนึ่งของความเชื่อ และประเพณีไทย เช่น “บนข้าวผี ตีข้าวพระ” หมายถึง
ขอร้องให้ผีสางเทวดาหรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ช่วยเหลือโดยจะแก้บนเมื่อสำเร็จประสงค์แล้ว
เพราะส่วนใหญ่จะใช้ข้าวในการแก้บน “ข้าวใหม่ปลามัน” หมายถึง อะไรที่เป็นของใหม่ถือว่าดี
ซึ่งเปรียบเทียบกับช่วงเวลาแลกของการแต่งงาน
เป็นเวลาที่มีความสุขที่สุดของคู่บ่าวสาว เรียกว่า ระยะข้าวใหม่ปลามัน
ข้าว หอมปรุงกลิ่นฟุ้ง ชวนทาน
ใหม่ ใหม่รสอาหาร อร่อยล้ำ
ปลา มันพี่บอกหวาน เจียนหยด
นาพ่อ
มัน ใหม่จึงชิมซ้ำ เปรียบคล้ายบ่าวสาว
(ภาทิพ
ศรีสุทธิ์)
และยังมีสำนวนที่ให้ความหมายคำว่า
“ข้าว” เกี่ยวข้องกับการแต่งงาน
คือ “ข้าวบูดปลาร้า” หมายถึง
ชีวิตสมรสเมื่อนานวันก็มักจะเกิดความเบื่อหน่ายซึ่งกันและกัน
คำว่า “ข้าว” ในสำนวนเกี่ยวกับอารมณ์
ความรู้สึก “กินน้ำตาต่างข้าว” หมายถึง ร้องไห้เศร้าโศกจนไม่เป็นอันกิน
ที่มา: http://www.st.ac.th/bhatips/klong_4.html
คำว่า “ข้าว” ในความเปรียบถึงการกระทำหรือความประพฤติ
“ข้านอกเจ้า ข้าวนอกหม้อ” หมายถึง จำนวนคนซึ่งมีจำนวนมาก
ย่อมกระทำหรือความประพฤติ
นอกออกไปจากคำสั่งหรือแบบอย่างขนบธรรมเนียมที่ถือปฏิบัติกันมานาน “ตำข้าวสารกรอกหม้อ” ซึ่งหมายถึง
หาเพียงแค่กินไปมื้อหนึ่งๆ ทำพอให้เสร็จไปชั่วครั้งหนึ่งๆ
เหมือนกับการตำข้าวพอหุงกินมื้อหนึ่งๆเท่านั้น “ทุบหม้อข้าว” หมายถึง ตัดอาชีพ
ทำลายหนทางทำมาหากิน เพราะหม้อข้าวเป็นสิ่งจำเป็นมากในการใช้ชีวิต
เราต้องใช้หุงข้าวกิน หากเราทุบหม้อข้าวทิ้ง เราก็จะไม่ได้กินข้าว
ที่มา:http://p-tam.blogspot.com/2015/05/blog-post_35.html
“กินข้าวลิง” หมายถึง
กินสิ่งที่พอจะหาได้เพราะไม่ตกอยู่ในที่ที่ไม่มีอาหารจะกิน “ไม่ได้เบี้ยเอาข้าว” หมายถึง
ไม่ได้อย่างหนึ่งก็ต้องเอาอีกอย่างหนึ่ง ไม่ยอมกลับมือเปล่า
คำว่า “ข้าว” ในความหมายที่ตรงตัว เช่น
“ข้าวก้นบาตร” หมายถึง
อาหารเหลือจากพระฉันแล้วที่ศิษย์วัดได้อาศัยกิน
จะเห็นได้ว่า สำนวนที่มีคำว่า “ข้าว” ปรากฏอยู่นั้น ให้ความเปรียบคำว่า “ข้าว” แตกต่างกันมากมาย เช่น
ข้าว เปรียบแทนความอุดมสมบูรณ์ของบ้านเมือง ข้าว เปรียบแทนความเป็นไปของมนุษย์
ข้าว เปรียบแทนการสั่งสอน ตักเตือน เป็นคติเตือนใจ ข้าว เปรียบแทน ความเชื่อต่างๆ
แบบแผนประเพณีของมนุษย์ ข้าว เปรียบแทน อารมณ์ ความรู้สึก ข้าว
เปรียบแทนการกระทำหรือความประพฤติของมนุษย์ หรือสำนวนที่ให้ความหมายคำว่า ข้าว
แบบตรงตัว
สำนวนไทย ที่มีคำว่า “ข้าว” ยังมีให้เห็นอยู่ในปัจจุบันและยังใช้อยู่
แต่บางสำนวนเป็นสำนวนเก่าหรือบางสำนวนเลิกใช้ไปนานแล้ว อาจจะไม่เคยได้ยินและใช้กันน้อยลง
อย่างไรก็ตาม สำนวนที่มีคำว่า “ข้าว” ก็เป็นเครื่องสะท้อนให้เห็นว่าสังคมไทยเป็นยุคของเกษตรกรรม
ซึ่งมีข้าวเป็นพืชเศรษฐกิจและเป็นอาหารหลักของคนไทยตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบันนี้
ที่มา: ข้าวในสำนวน.
(๒๕๕๔). สืบค้น พฤศจิกายน ๕, ๒๕๕๙ จาก http://www.sahavicha.com/name=knowledge&file=readknowledge&id=3818
ราชบัณฑิตยสภา.
(๒๕๕๘). ภาษิต คำพังเพย สำนวนไทย (พิมพ์ครั้งที่ ๑๖). กรุงเทพฯ:
สำนักงานราชบัณฑิตยสภา.
ศุภิสรา ปุนยาพร.
(๒๕๕๔). ๑,๒๐๐
สุภาษิตสำนวนไทย. กรุงเทพฯ: ไทยควอลิตี้บุ๊คส์.
สำนวนคำพังเพยสุภาษิตและโคลงสี่สุภาพ.
(๒๕๔๖). สืบค้น พฤศจิกายน ๕, ๒๕๕๙ จาก
http://www.st.ac.th/bhatips/klong_41.html
เอกรัตน์
อุดมพร.
(๒๕๔๗). ๒๐๐๐ สุภาษิตไทย. กรุงเทพฯ: สำนักงานพัฒนาศึกษา.
